Χειμερινό εξάμηνο
Θέμα: Black in Art Matters: απεικονίσεις μαύρων Αφρικανών στην ευρωπαϊκή τέχνη, 1400-1700
Περίληψη: To σεμινάριο αυτό επιδιώκει να αναδείξει μορφές Μαύρων Αφρικανών σε έργα τέχνης που φιλοτεχνήθηκαν από τον 15ο ως τον 17ο αιώνα. Η περίοδος αυτή συνδέεται με την εποχή των νέων ανακαλύψεων, την αποικιακή επέκταση ευρωπαϊκών δυνάμεων και την εμφανή πλέον παρουσία μαύρων σκλάβων στην Ευρώπη. Θα εξεταστούν αντιπροσωπευτικά έργα αναγεννησιακών, μανιεριστών και baroque καλλιτεχνών, θρησκευτικά και κοσμικά, ιδιαίτερα μέσα από την νέα τάση της ιστοριογραφίας να προσεγγίζεται από ποίκιλες οπτικές η παρουσία μαύρων από την Αφρική. Μέσα από πίνακες, γλυπτά, χαρακτικά και σχέδια Ιταλών, Γερμανών, Φλαμανδών, Ολλανδών, Ισπανών καλλιτεχνών θα κατανοηθεί το κοινωνικό, πολιτικό και πολιτιστικό πλαίσιο μέσα στο οποίο παραγγέλθηκαν, φιλοτεχνήθηκαν και κυκλοφόρησαν αυτά τα έργα τέχνης.
Ενδεικτική βιβλιογραφία
Bindman, David (επιμ). (2010). The Image of the Black in Western Art: Artists of the Renaissance and Baroque (1) (The Image of the Black in Western Art, 3 τ.). Harvard University Press.
Campbell, Lorne. 2011. Renaissance Portraits: European Portrait-Painting in the 14th, 15th, and 16th Centuries. New Haven.
Collins, K., & Keene, B. C. (Eds.). (2018). Balthazar: A Black African King in Medieval and Renaissance Art. Getty Publications.
Dabney, Karen. "Exoticism and the Black Figure in Renaissance Venice." Renaissance Quarterly 63. 4 (2010): 1123-1154.
Goffen, Rona. 1997. "Titian's Blackness." Renaissance Quarterly 50. 1: 1-63.
Kolfin, Elmer; Schreuder, Esther; Black is beautiful: Rubens to Dumas, Nieuwe Kerk 2008
Kolfin, Elmer. Black in Rembrandt's Time, Rembrandt House Museum, Amsterdam, 2019.
McGrath, Elizabeth. 2017. "Blackness and Art in the Early Modern World”. Στο A Companion to Renaissance and Baroque Art, επιμ. Babette Bohn και James M. Saslow, 507-526. Hoboken.
McGrath, Elizabeth.; Massing, Jean Michel. 2012. The Slave in European Art: from Renaissance Trophy to Abolitionist Emblem. London.
Silver, Larry (2022). Europe Views the World, 1500-1700 (Northern Lights). Washington, DC: National Gallery of Art.
Scher, Stephen K. 2006. "Black Africans in Renaissance Europe: A Review Article." Sixteenth Century Journal37. 3: 886-889.
Χειμερινό εξάμηνο
Θέμα: Αστικές και λαϊκές τέχνες στη σύγχρονη πόλη: αποκλίσεις και αλληλεπιδράσεις Ι
Περίληψη: Το μεταπτυχιακό αυτό μάθημα δεν έχει ως στόχο απλώς την περιγραφή των «καλών» τεχνών και των «λαϊκών» τεχνών, όπως αναπτύχθηκαν στα ελληνικά αστικά κέντρα τον 20ό αιώνα. Αντίθετα, έχει μια πολλαπλή στόχευση: καταρχάς, επιχειρεί να αναδείξει τη δυναμική παρουσία των τεχνών (δημιουργία, επιβίωση αλλά και πρόσληψη από το ευρύτερο κοινό) στον σύγχρονο αστικό χώρο που εξ ορισμού είναι χώρος ισχυρών διαδράσεων, ιδιαίτερα μετά την άφιξη των προσφύγων το 1922 αλλά και με την μεταπολεμική υπερσυγκέντρωση πληθυσμού στα ελληνικά αστικά κέντρα. Σε δεύτερο επίπεδο, φιλοδοξεί να τονίσει τόσο τις μεταξύ τους ομοιότητες όσο και τις διαφοροποίησεις ανάμεσα στην επώνυμη και τη συχνά «ανώνυμη» καλλιτεχνική δημιουργία. Επιπρόσθετα, επιχειρεί να ανιχνεύσει τη δυναμική-δυαδική αλληλεπίδραση μεταξύ επώνυμης και λαϊκής τέχνης κατά τον 20ό και πρώιμο 21ο αιώνα στην ελληνική πόλη. Ειδικότερα ως προς τις εικαστικές τέχνες θα μας απασχολήσουν τα παραδείγματα λαϊκών και λαϊκότροπων καλλιτεχνών, με αναφορά στην τεχνοκριτική/τεχνοϊστορική πρόσληψή τους από την περίοδο του Μεσοπολέμου και εντεύθεν. Ως προς τις λαϊκές τέχνες, μείζονες και ελάσσονες, θα γίνει μια θεωρητική εισαγωγή στην έννοια της λαϊκής τέχνης (είδη, χαρακτηριστικά γνωρίσματα, αισθητική, χρηστικότητα, θεωρητική διαδρομή του όρου στην Ελλάδα) καθώς και στη θεωρία των αντικειμένων (κοινωνική ζωή και πολιτισμική βιογραφία των αντικειμένων). Στη συνέχεια θα αναλυθούν οι εξής περιπτώσεις:
Α) Κεραμική: αναφορά στο πώς αναπτύχθηκε στην Κρήτη, στη Σίφνο και στην Αίγινα, στη Μεσσηνία, καθώς και στα Δαρδανέλλια (Τσανακ-Καλέ) της Μ. Ασίας και πώς μετεξελίχθηκε στον αστικό χώρο με αναφορά τόσο σε συγκεκριμένους λαϊκούς καλλιτέχνες (Μηνάς Αβραμίδης, Βασίλης Βαρδαξής κ.ά.) αλλά και σε «ανώνυμους» αγγειοπλάστες στο Μαρούσι και την Νέα Ιωνία, που είναι απόγονοι προσφύγων του 1922 και άλλων εσωτερικών μεταναστών.
Β) Μεταλλοτεχνία-αργυροχρυσοχοΐα: συνοπτική αναφορά στα μεγάλα κέντρα αργυροχρυσοχοΐας, όπως ήταν τα Ιωάννινα και στους σύγχρονους μετασχηματισμούς της σήμερα σε εργαστήρια κοσμημάτων στην πόλη.
Γ) Ξυλογλυπτική: αναφορά στους σκαλιστές και ταγιαδόρους από το Μέτσοβο, τον Τύρναβο και από άλλες περιοχές, που κυριάρχησαν όχι μόνο στον ελλαδικό χώρο, αλλά ευρύτερα στον βαλκανικό, καθ’ όλον τον 18ο και 19ο αιώνα. Ανάλυση των τάσεων ξυλογλυπτικής στην πόλη κυρίως με ανάλυση του διακοσμητικού ρόλου των ξυλόγλυπτων στα αθηναϊκά αρχοντικά σπίτια των αστών.
Δ) Λιθογλυπτική και μαρμαρογλυπτική: ιδιαίτερα θα αναλυθούν περιπτώσεις μαρμαρογλυπτών που άσκησαν την τέχνη τους σε νεκροταφεία, όπως ήταν οι αδελφοί Γιακουμής και Φραγκίσκος Μαλακατές από τα Υστέρνια της Τήνου που δημιούργησαν στο Α΄ Κοιμητήριο Αθηνών και αλλού, όπως και ανάλογες περιπτώσεις «ανώνυμων» τεχνιτών του μαρμάρου στα κοιμητήρια της Νίκαιας και του Αμαρουσίου.
Ε) Εμπορικά δίκτυα ειδών «επώνυμης» και «λαϊκής» τέχνης σήμερα στην πόλη: Μέσα από ήδη συγκεντρωμένο εθνογραφικό υλικό με συνεντεύξεις από ρακοσυλλέκτες, αντικέρ, παλαιοπώλες και γκαλερίστες θα προσπαθήσουμε να αναδείξουμε τις διαδρομές των αντικειμένων τέχνης από την οικία στο δημόσιο χώρο ή στη γκαλερί και την καινούργια δεύτερη ζωή τους στην σύγχρονη πόλη.
Εκτός των θεωρητικών ζητημάτων που θα αναπτυχθούν, το μάθημα θα έχει και μια εφαρμοσμένη διάσταση. Θα υπάρξουν επισκέψεις τόσο σε εργαστήρια καλλιτεχνών όσο και σε εργαστήρια τεχνιτών (μαρμαρογλυφεία νεκροταφεία, εργαστήρια κεραμικής, καμίνια κεραμιστών, βιοτεχνίες δημιουργίας χειροποίητων υφαντών κ.λπ.) ώστε οι φοιτητές και οι φοιτήτριες να γνωρίσουν εκ του σύνεγγυς τον τρόπο δημιουργίας των αντικειμένων.
Ενδεικτική βιβλιογραφία
Appadurai, Α. (επιμ.), «Introduction: Commodities and the Politics of Value», The Social Life of Things: Commodities in Cultural Perspective, Κέμπριτζ 1986, 3-63.
Baudrillard, J., The System of Objects, μτφρ. J. Benedict, Λονδίνο 21996.
Γιαλούρη, Ε., Υλικός πολιτισμός. Η ανθρωπολογία στη χώρα των πραγμάτων, Αθήνα 2012.
Εθνολογία (περιοδικό της Ελληνικής Εταιρείας Εθνολογίας).
Ζώρα, Π., «Συμβολική και σημειωτική προσέγγιση της Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης», Λαογραφία 36 (1990-92), 1-77.
Kopytoff, Ι., «The Cultural Biography of Things: Commoditization as Process», A. Appadurai (επιμ.), The Social Life of Things: Commodities in Cultural Perspective, Κέμπριτζ 1986, 64-91.
Κορρέ-Ζωγράφου, Κ., Τα κεραμεικά του ελληνικού χώρου, Αθήνα 1995.
Κορρέ-Ζωγράφου, Κ. - Κούζας, Γ., Η έρευνα και διδασκαλία του υλικού πολιτισμού των νεότερων χρόνων στα ελληνικά πανεπιστήμια, Αθήνα 2010.
Κούζας, Γ., «Οι κύκλοι των χαμένων αντικειμένων. Απόρριψη - διαλογή - επανάχρηση - επανοικειοποίηση», Εθνολογία, 16 (2013-2016), 103-144.
Λαογραφία (περιοδική έκδοση της Ελληνικής Λαογραφικής Εταιρείας).
Λουκάτος, Δ. Σ., Εισαγωγή στην Ελληνική Λαογραφία, Αθήνα 1985.
Μερακλής Μ. Γ., Ελληνική Λαογραφία : Κοινωνική Συγκρότηση - Ήθη και Έθιμα - Λαϊκή Τέχνη, Αθήνα 2011.
Οικονόμου, Α. Ι., Υλικός πολιτισμός: Θεωρία, μεθοδολογία, αξιοποίηση. Σύντομη επισκόπηση, Αθήνα 2014.
Παπαδόπουλος, Σ., «Υλικός Πολιτισμός», Εθνολογία, 3 (1993), 215-227.
Παυλόπουλος, Δ., Από τον Ιερό Λόχο στον Κωνσταντίνο ΙΒ’. Νεότερα Αθηναϊκά Γλυπτά, Αθήνα 2020.
Σταμέλος, Δ., Νεοελληνική Λαϊκή Τέχνη. Πηγές, προσανατολισμοί και κατακτήσεις από τον ΙΣΤ’ αιώνα ώς την εποχή μας, Αθήνα 31993.
Φλωράκης, Α., «Η εθνογραφική τεχνολογία. Όψεις θεωρίας και εφαρμογές», Εθνολογία, 6-7 (1998-99), 31-59.
Εαρινό εξάμηνο
Θέμα: Φλωρεντινή τέχνη: στροφή προς τη φύση και την αρχαιότητα, 1400-1500
Περίληψη: Το σεμινάριο επιδιώκει να αναδείξει την επιρροή αρχαίων εικαστικών πηγών καθώς και της εκ του φυσικού μελέτης στην τέχνη της πρώιμης Αναγέννησης. Διερευνάται πως το μονοπάτι προς ένα «φωτεινότερο μέλλον» στρώθηκε με ιδέες του παρελθόντος. Τα διασωθέντα αποτυπώματα τις κλασικής αρχαιότητας εικαστικά και γραπτά έγιναν καθοριστικές πηγές για έργα αρχιτεκτονικής, γλυπτικής και ζωγραφικής. Οι καλλιτέχνες της Φλωρεντίας (Brunelleschi, Ghiberti, Donatello, Filippino Lippi, Michelangelo και πολλοί άλλοι) μελετούσαν τα αρχαία κατάλοιπα που έμεναν ακόμα ορατά για αιώνες, ενώ οι ουμανιστές και οι εύποροι παραγγελιοδότες συγκέντρωναν σημαντικές συλλογές αρχαιοτήτων. Παράλληλα το αίτημα για περισσότερο νατουραλιστική απόδοση του κόσμου από τους ίδιους καλλιτέχνες τους ωθούσε να μιμούνται τη φύση και τις δημιουργικές της διαδικασίες. Σχολιάζεται η συζήτηση γύρω από τη σχέση φύσης και τέχνης καθώς και έννοιες natura naturata και natura naturans.
Ενδεικτική βιβλιογραφία
Aymonino, A., & Lauder, A. V. (2015). Drawn from the Antique: Artists and the Classical Ideal. London, Sir John Soane’s Museum.
Baxandall, M. (1988). Painting and Experience in Fifteenth Century Italy: A Primer in the Social History of Pictorial Style. Oxford, Oxford University Press.
Bober, P. P., Rubinstein, R., & Woodford, S. (2011). Renaissance Artists and Antique Sculpture: A Handbook of Sources. Harvey Miller Publishers.
Bomford, D. (επιμ.). (2002). Art in the Making: Underdrawings in Renaissance Paintings. London, National Gallery Publications.
Bomford, D., Dunkerton, J., Gordon, D., & Roy, A. (1989). Art in the Making: Italian Painting before 1400. National Gallery Publications.
Burke, P. (1999). The Italian Renaissance: Culture and Society in Italy. Cambridge: Polity Press.
Nethersole, J. (2019). Art of Renaissance Florence: A City and Its Legacy. Laurence King Publishing.
Randolph, A. W. B. (2002). Engaging Symbols: Gender, Politics, and Public Art in Fifteenth-Century Florence. Yale University Press.
Rubin, P. L. (2000). Images and Identity in Fifteenth-Century Florence. New Haven: Yale University Press
Rubin, P. L., Wright A. (1999). Renaissance Florence: The Art of the 1470s, London, National Gallery.
Εαρινό εξάμηνο
Θέμα: Αστικές και λαϊκές τέχνες στη σύγχρονη πόλη: αποκλίσεις και αλληλεπιδράσεις ΙI
Περίληψη: Το μεταπτυχιακό αυτό μάθημα δεν έχει ως στόχο απλώς την περιγραφή των «καλών» τεχνών και των «λαϊκών» τεχνών, όπως αναπτύχθηκαν στα ελληνικά αστικά κέντρα τον 20ό αιώνα. Αντίθετα, έχει μια πολλαπλή στόχευση: καταρχάς, επιχειρεί να αναδείξει τη δυναμική παρουσία των τεχνών (δημιουργία, επιβίωση αλλά και πρόσληψη από το ευρύτερο κοινό) στον σύγχρονο αστικό χώρο που εξ ορισμού είναι χώρος ισχυρών διαδράσεων, ιδιαίτερα μετά την άφιξη των προσφύγων το 1922 αλλά και με την μεταπολεμική υπερσυγκέντρωση πληθυσμού στα ελληνικά αστικά κέντρα. Σε δεύτερο επίπεδο, φιλοδοξεί να τονίσει τόσο τις μεταξύ τους ομοιότητες όσο και τις διαφοροποίησεις ανάμεσα στην επώνυμη και τη συχνά «ανώνυμη» καλλιτεχνική δημιουργία. Επιπρόσθετα, επιχειρεί να ανιχνεύσει τη δυναμική-δυαδική αλληλεπίδραση μεταξύ επώνυμης και λαϊκής τέχνης κατά τον 20ό και πρώιμο 21ο αιώνα στην ελληνική πόλη. Ειδικότερα ως προς τις εικαστικές τέχνες θα μας απασχολήσουν τα παραδείγματα λαϊκών και λαϊκότροπων καλλιτεχνών, με αναφορά στην τεχνοκριτική/τεχνοϊστορική πρόσληψή τους από την περίοδο του Μεσοπολέμου και εντεύθεν. Ως προς τις λαϊκές τέχνες, μείζονες και ελάσσονες, θα γίνει μια θεωρητική εισαγωγή στην έννοια της λαϊκής τέχνης (είδη, χαρακτηριστικά γνωρίσματα, αισθητική, χρηστικότητα, θεωρητική διαδρομή του όρου στην Ελλάδα) καθώς και στη θεωρία των αντικειμένων (κοινωνική ζωή και πολιτισμική βιογραφία των αντικειμένων). Στη συνέχεια θα αναλυθούν οι εξής περιπτώσεις:
Α) Κεραμική: αναφορά στο πώς αναπτύχθηκε στην Κρήτη, στη Σίφνο και στην Αίγινα, στη Μεσσηνία, καθώς και στα Δαρδανέλλια (Τσανακ-Καλέ) της Μ. Ασίας και πώς μετεξελίχθηκε στον αστικό χώρο με αναφορά τόσο σε συγκεκριμένους λαϊκούς καλλιτέχνες (Μηνάς Αβραμίδης, Βασίλης Βαρδαξής κ.ά.) αλλά και σε «ανώνυμους» αγγειοπλάστες στο Μαρούσι και την Νέα Ιωνία, που είναι απόγονοι προσφύγων του 1922 και άλλων εσωτερικών μεταναστών.
Β) Μεταλλοτεχνία-αργυροχρυσοχοΐα: συνοπτική αναφορά στα μεγάλα κέντρα αργυροχρυσοχοΐας, όπως ήταν τα Ιωάννινα και στους σύγχρονους μετασχηματισμούς της σήμερα σε εργαστήρια κοσμημάτων στην πόλη.
Γ) Ξυλογλυπτική: αναφορά στους σκαλιστές και ταγιαδόρους από το Μέτσοβο, τον Τύρναβο και από άλλες περιοχές, που κυριάρχησαν όχι μόνο στον ελλαδικό χώρο, αλλά ευρύτερα στον βαλκανικό, καθ’ όλον τον 18ο και 19ο αιώνα. Ανάλυση των τάσεων ξυλογλυπτικής στην πόλη κυρίως με ανάλυση του διακοσμητικού ρόλου των ξυλόγλυπτων στα αθηναϊκά αρχοντικά σπίτια των αστών.
Δ) Λιθογλυπτική και μαρμαρογλυπτική: ιδιαίτερα θα αναλυθούν περιπτώσεις μαρμαρογλυπτών που άσκησαν την τέχνη τους σε νεκροταφεία, όπως ήταν οι αδελφοί Γιακουμής και Φραγκίσκος Μαλακατές από τα Υστέρνια της Τήνου που δημιούργησαν στο Α΄ Κοιμητήριο Αθηνών και αλλού, όπως και ανάλογες περιπτώσεις «ανώνυμων» τεχνιτών του μαρμάρου στα κοιμητήρια της Νίκαιας και του Αμαρουσίου.
Ε) Εμπορικά δίκτυα ειδών «επώνυμης» και «λαϊκής» τέχνης σήμερα στην πόλη: Μέσα από ήδη συγκεντρωμένο εθνογραφικό υλικό με συνεντεύξεις από ρακοσυλλέκτες, αντικέρ, παλαιοπώλες και γκαλερίστες θα προσπαθήσουμε να αναδείξουμε τις διαδρομές των αντικειμένων τέχνης από την οικία στο δημόσιο χώρο ή στη γκαλερί και την καινούργια δεύτερη ζωή τους στην σύγχρονη πόλη.
Εκτός των θεωρητικών ζητημάτων που θα αναπτυχθούν, το μάθημα θα έχει και μια εφαρμοσμένη διάσταση. Θα υπάρξουν επισκέψεις τόσο σε εργαστήρια καλλιτεχνών όσο και σε εργαστήρια τεχνιτών (μαρμαρογλυφεία νεκροταφεία, εργαστήρια κεραμικής, καμίνια κεραμιστών, βιοτεχνίες δημιουργίας χειροποίητων υφαντών κ.λπ.) ώστε οι φοιτητές και οι φοιτήτριες να γνωρίσουν εκ του σύνεγγυς τον τρόπο δημιουργίας των αντικειμένων.
Ενδεικτική βιβλιογραφία
Appadurai, Α. (επιμ.), «Introduction: Commodities and the Politics of Value», The Social Life of Things: Commodities in Cultural Perspective, Κέμπριτζ 1986, 3-63.
Baudrillard, J., The System of Objects, μτφρ. J. Benedict, Λονδίνο 21996.
Γιαλούρη, Ε., Υλικός πολιτισμός. Η ανθρωπολογία στη χώρα των πραγμάτων, Αθήνα 2012.
Εθνολογία (περιοδικό της Ελληνικής Εταιρείας Εθνολογίας).
Ζώρα, Π., «Συμβολική και σημειωτική προσέγγιση της Ελληνικής Λαϊκής Τέχνης», Λαογραφία 36 (1990-92), 1-77.
Kopytoff, Ι., «The Cultural Biography of Things: Commoditization as Process», A. Appadurai (επιμ.), The Social Life of Things: Commodities in Cultural Perspective, Κέμπριτζ 1986, 64-91.
Κορρέ-Ζωγράφου, Κ., Τα κεραμεικά του ελληνικού χώρου, Αθήνα 1995.
Κορρέ-Ζωγράφου, Κ. - Κούζας, Γ., Η έρευνα και διδασκαλία του υλικού πολιτισμού των νεότερων χρόνων στα ελληνικά πανεπιστήμια, Αθήνα 2010.
Κούζας, Γ., «Οι κύκλοι των χαμένων αντικειμένων. Απόρριψη - διαλογή - επανάχρηση - επανοικειοποίηση», Εθνολογία, 16 (2013-2016), 103-144.
Λαογραφία (περιοδική έκδοση της Ελληνικής Λαογραφικής Εταιρείας).
Λουκάτος, Δ. Σ., Εισαγωγή στην Ελληνική Λαογραφία, Αθήνα 1985.
Μερακλής Μ. Γ., Ελληνική Λαογραφία : Κοινωνική Συγκρότηση - Ήθη και Έθιμα - Λαϊκή Τέχνη, Αθήνα 2011.
Οικονόμου, Α. Ι., Υλικός πολιτισμός: Θεωρία, μεθοδολογία, αξιοποίηση. Σύντομη επισκόπηση, Αθήνα 2014.
Παπαδόπουλος, Σ., «Υλικός Πολιτισμός», Εθνολογία, 3 (1993), 215-227.
Παυλόπουλος, Δ., Από τον Ιερό Λόχο στον Κωνσταντίνο ΙΒ’. Νεότερα Αθηναϊκά Γλυπτά, Αθήνα 2020.
Σταμέλος, Δ., Νεοελληνική Λαϊκή Τέχνη. Πηγές, προσανατολισμοί και κατακτήσεις από τον ΙΣΤ’ αιώνα ώς την εποχή μας, Αθήνα 31993.
Φλωράκης, Α., «Η εθνογραφική τεχνολογία. Όψεις θεωρίας και εφαρμογές», Εθνολογία, 6-7 (1998-99), 31-59.
